ʻŌlelo Nā Kamaʻāina No Oʻahu Komohana I Ke Kuhihewa A Ka Nūhou I Ko Lākou Kaiāpuni. Makemake Mākou E Hoʻololi I Kēlā
E hoʻololi ana ʻo Civil Beat i kā lākou kaʻina hana ma ke kūkala nūhou ʻana e pili ana i ka ʻaoʻao komohana ma o ka hoʻopili kanaka a me ke koho moʻolelo ʻana e hōʻike pono ʻia ai ke kapakai komohana o Oʻahu.
Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na Ākea Kahikina.Click here to read this article in English.
He makemake ko Lynette Cruz e hoʻomaʻemaʻe i ka heiau ma ke awa ʻo Pōkaʻī no nā makahiki he nui. Ma ke kaʻe o ka pāka kahakai ʻo Waiʻanae e waiho ʻia ana ka ʻōpala he nui ma ka heiau, a maliʻa paha, ua waiho ʻia ua ʻōpala nei e nā kānaka ʻaeʻa a me nā pāʻina nui ma kahakai.
Ma ka wā maʻi ahulau, ua kōkua naʻe ʻo Cruz i kona hoa ʻo Lena Spain-Suzuki e mālama i kekahi lā hoʻomaʻemaʻe ma ka lā 20 o Pepeluali. Ua manaʻolana pū lāua i ka hōʻea a me ka hana pū ʻana aku nā kānaka he kanahā. Ma kahi o kēia nui, wahi a Cruz, ua hōʻea kā nā kānaka he ʻelua haneli me nā pale ihu, nā mīkini ʻoki nahele, a me nā ʻeke ʻōpala e mālama pono ʻia ai kēia wahi pana.
Kau ka haliʻa o Cruz i nā ʻohana e waele, e ʻoki mauʻu, a e kōkua ana i ke kūkulu hou ʻia ʻana o ka paia kūpale a puni ka wahi kapu.
“He mea nui ko māua nīnau ʻana aʻe, ʻNo hea mai kēia mau kānaka?’ Hoʻokahi wale nō o māua pelaha i hoʻouna ʻia aku ma Facebook. ʻAʻole nō māua i hoʻolaha i ka lehulehu,” wahi a Cruz.
ʻAʻole i kūkala nūhou ʻo Civil Beat e pili ana i kēia hoʻomaʻemaʻe ʻana. ʻAʻohe hui nūhou i hana aku pēlā. Akā, ʻaʻole naʻe i kaukaʻi ʻo Cruz i ka heluhelu ʻana i nā moʻolelo nūhou e pili ana i ua hoʻomaʻemaʻe nei. ʻO ka mālama i hōʻike ʻia e nā ʻohana he nui ma kēia wahi, he hōʻailona nō ia e hōʻoia ʻia ai ko Cruz aloha i kona kaiāulu no kēlā ʻāina: ʻO nā kānaka no laila mai, huli ka lima i lalo a kākoʻo lākou kekahi i kekahi e pau ai ka hana me ka ʻole o ke kali ʻana i ke kōkua mai waho mai.
Akā nō naʻe, ʻaʻole pēlā ka mea a Cruz e heluhelu a nānā ai ma ke kūkala nūhou.
Ma ka mahina ʻo Pepeluali, ua hoʻopuka ko Oʻahu mau hui kūkala nūhou puka lā i ʻekolu mau moʻolelo e pili ana i nā kānaka ʻaeʻa ma Waiʻanae, he moʻolelo e pili ana i kekahi ahi, he moʻolelo e pili ana i mau haumāna e hāʻule kula ana, he moʻolelo e pili ana i ka ʻaihue kanaka, he ʻelima moʻolelo e pili ana iā COVID-19 i hea ʻia ai ʻo Waiʻanae, a he hapa kākini mau moʻolelo e pili ana i nā mokomoko UFC no kēlā ʻāina. Hoʻokahi wale nō moʻolelo ko laila i hiki ke ʻimi maʻalahi ʻia ma kekahi ʻimina ma Google news — he kuhi no ka mahina moʻolelo Pāʻele e pili ana i kekahi kumu ma ke kula kiʻekiʻe ʻo Waiʻanae.
“ʻO ia nā mea ʻino e hana ʻia ana, e laʻa nā kalaima, ke kanaka ʻaeʻa, ka ʻai laʻau ʻino,” wahi a Michael Sarmiento, ʻo ia ka mea nāna i hānai ʻia ma Mākaha. “Ua hoʻopili mau ʻia kēlā ʻino iā Waiʻanae.”
I kēia makahiki, hiki naʻe i ko Civil Beat mea heluhelu ke kaukaʻi i ka ʻike ʻana i mau moʻolelo nūhou ʻokoʻa e pili ana i ka ʻaoʻao komohana. ʻAʻole nō paha mākou e kūkala nūhou e pili ana i nā hoʻomaʻemaʻe kahakai a me nā hanana kaiāulu a pau, akā he makemake ko mākou e hoʻopaʻa i kēia manaʻo ma kā mākou ʻatikala, no ke kaiāulu nō kēia mau moʻolelo, a e pili pono hoʻi nā moʻolelo i ke kaiāulu.
I mea e kō ai kēia makemake, e hoʻololi iki mākou i kā mākou kaʻina hana i ka noiʻi a me ke kūkala nūhou — e noi ana i nā mea heluhelu e hoʻopili pololei me mākou ma nā mea e hana ʻia ana ma ka ʻaoʻao komohana.
Ma kēlā mahina aku nei, ua mālama ʻo Civil Beat i mau hālāwai pōʻai hoʻolohe, he hapa kākini a ʻoi ka nui, no ke kūkākūkā ʻana me nā kamaʻāina no Oʻahu Komohana ma Zoom e pili ana i nā kumuhana i koʻikoʻi iā lākou. E mālama ana mākou i hālāwai pōʻai hoʻolohe lehulehu ma ka hopena o kēia mahina me ke kono aku i nā mea heluhelu no laila mai e hoʻomau i kēia kūkā kamaʻilio ʻana me mākou ma kekahi hui ma Facebook, a e hoʻopuka ʻia ana kekahi ʻalemanaka kaiāulu, a he mau mea ʻē aʻe ana ko laila.
Eia nā mea a nā kamaʻāina no ka ʻaoʻao komohana i haʻi mai ai iā mākou — a me ke ʻano a kēia mau kūkākūkā ʻana e alakaʻi ana i ko mākou holomua ʻana aku.
He mau huaʻōlelo he nui kā nā kupa no Mākaha a i Waipahū ma ka wehewehe ʻana i ko lākou mau kaiāulu ponoʻī. Ua ʻōlelo lākou, ke aea aʻe nei ʻo ʻEwa. Ke kūlia aʻe nei ʻo Waipahū. Ua waiwai ʻo Waiʻanae. Ua pana ʻo Mākaha.
Ua wehewehe aku lākou i ko lākou mau kaiāulu me he mea lā he wahi ia me ka nui o nā kānaka like ʻole, a he wahi aloha nui a kūikawā hoʻi ia.
ʻO nā huaʻōlelo a lākou i koho ai no ka wehewehe ʻana i ke kūkala nūhou e pili ana i ko lākou mau kaiāulu ponoʻī, ʻaʻole i like iki i ke ʻano a lākou e wehewehe aku ai i kahi a lākou e noho nei.
No ke kūkala nūhou i ke kapakai ʻo Waiʻanae a me Waipahū, wahi a ka poʻe, ua keu nō ia a ka ʻino. A no ka poʻe e noho ana ma ʻEwa a me Kapolei, manaʻo lākou, e palaka ʻokoʻa ʻia lākou.
“He kūkala nūhou e pili ana iā ʻEwa ko kākou?” i nīnau aʻe ai ʻo Sandy Ward, ʻo ia ke alakaʻi hoʻokō ma ka hui ʻo Mālama Puʻuloa, me ka ʻakaʻaka. ʻO Mālama Puʻuloa, he hui kumuloaʻa ʻole ma ʻEwa e kālele ana i ka hoʻōla ʻana iā Puʻuloa.
ʻO ke kūkala nūhou iā ʻEwa lāua ʻo Kapolei, he keu ke kālele ʻana i ke kaiahale, wahi a ka poʻe no laila mai, akā he nele ko laila i ke kālele ʻole ʻana i ka hopena o ke kaiahale e hana ʻia ana i ke kanaka e noho ana ma laila.
“ʻO ka mea hoʻopūhili a ka nūhou, ʻo ia ka hoʻāʻo nui ʻole ʻana i ka hoʻomaopopo ʻana i nā kumu o ka hana ma laila,” wahi a Sarmiento.
Ma o nā kānaka a pau, ua ʻōlelo ua mau kānaka nei, he makemake ko lākou i nā moʻolelo i noiʻi hohonu ʻia e hoʻākāka i ka pōʻaiapili kūpono: he moʻolelo e pili ana i ke kumu o ke kū ʻana o ka waihona ʻōpala ʻo PVT ma ka ʻaoʻao komohana, ʻo ka hopena a ke kaiahale e hana ʻia nei i ka poʻe e noho ana ma ʻEwa, a me ke kumu o ka māhuahua ʻana o ka nui o nā kānaka ʻaeʻa ma Kapolei.
A he makemake ko lākou e hōʻike pono i nā mea maikaʻi e hana ʻia aku ana ma ko lākou mau kaiāulu ponoʻī.
“Manaʻo au, he pono ka haʻi ʻana aku e pili ana i kēia mea e hihia ai ko kākou kaiāulu, akā nō naʻe, he mau kānaka ko laila e ʻaʻa aku ana i ua mau hihia nei,” i ʻōlelo ai ʻo Sarmiento.
ʻO kēia hakahaka ma waena o ke ʻano a ka poʻe e ʻike ai iā lākou iho a me ke ʻano e wehewehe ʻia ai lākou e ka nūhou — he hopena ko laila e hana ʻino ana i ke kaiāulu, wahi a Lorrie Kanno no Waipahū.
“Ke haʻi ʻia nā mea ʻino wale nō iā ʻoe, a i ʻole e ʻike ʻia ʻoe ma ke ʻano he ʻino wale nō ʻoe, he maʻalahi nō ka manaʻo ʻana, no ke aha wau e hoʻomau ʻole aku ai ma kēia alahele?” wahi a Kanno, a kuhi hoʻi ʻo ia i ka nui o nā kānaka ma ke kaiāulu e hana ana i nā hoʻololi maikaʻi. “Inā ʻoi aku ka nui o ke kūkala nūhou maikaʻi iā mākou, manaʻo au, e kōkua nui loa aku kēlā i ka hoʻololi ʻana ma ka pae nui a e hoʻēmi i ka nui o ka manawa i koi ʻia.”
Ua nalowale ka moʻolelo nui o ka ʻāina i ka ʻino o ke kūkala nūhou iā Oʻahu Komohana — ʻo ia kekahi mea i makemake ʻia e ka poʻe e noho ana ma ka ʻaoʻao komohana no ka heluhelu nui ʻana.
Inā ʻaʻole kamaʻāina ka poʻe i kahi a lākou e noho ai, pehea hoʻi lākou e hoʻomaopopo ai i kahi a lākou e hea aku ai ʻo ko lākou home?
“ʻAʻole kamaʻāina ka poʻe iā Puʻuokapolei, a no kēlā wahi naʻe ka inoa o ke kūlanakauhale,” wahi a Mikiʻala Lidstone no kahi āna e noho a e hana ai. Ua ʻike ʻia nō ʻo Puʻuokapolei ma ke ʻano he puʻu wahi pana ma waena o Kapolei Regional Park, kahi a kekahi heiau i noho aku ai.
ʻŌlelo ke alakaʻi o Ulu Aʻe Learning Center, he nui ʻino nā moʻolelo e pili ana iā Kapolei e ʻokoʻa ai ua ʻāina nei, e laʻa ke koʻikoʻi o nā kālua ma o ke kūlanakauhale.
Inā ua ʻike ke kaiāulu i ke koʻikoʻi o nā puʻu i ko Kapolei moʻolelo, a i ʻole ʻo nā heiau like ʻole ma Waiʻanae, wahi a nā kānaka ʻē aʻe ma nā pōʻai hoʻolohe, maliʻa paha e māhuahua aʻe ana ko lākou pilina a me ke kuleana i kēia mau wahi.
“ʻO ko kākou wahi noho, he māhele nō ia o ke ʻano a kākou e ʻike ai iā kākou iho. Hoʻopili kēia mau wahi iā kākou i ka wā i hala a me ko kākou hoʻoilina, wahi a Lidstone.
A he hihia hoʻi ke kanaka kikoʻī nāna e haʻi aku ana i nā moʻolelo o ka ʻaoʻao komohana — a me ka nui o ka manawa i hala ma ka noiʻi ʻana aku.
“Ma ka nui o ka manawa kūkala nūhou, ʻaʻole no ke kaiāulu ka mea kākau, a ʻaʻole i kamaʻāina ka pōʻaiapili e hoʻomaopopo pono ʻia ai ka mea e hōʻike ʻia a me ka mea e haʻi ʻia iā lākou,” wahi a Sarmiento. “A ʻaʻole lawa pono ka nui o ko lākou manawa e noiʻi hohonu ʻia ai ka moʻolelo a e hoʻomaopopo pono i ke kumu o ka hana ʻana a me ka moʻolelo o ka pilikia.”
He koʻikoʻi nui loa ka hoʻomaopopo pono i ka moʻolelo a me ka pōʻaiapili i nā kānaka i komo i nā pōʻai hoʻolohe a Civil Beat, no ka mea, e hoʻololi loa ana nā kaiāulu ma ka ʻaoʻao komohana he nui.
Hopohopo ka poʻe i ka hoʻololi ʻia ʻana o ko lākou kaiāulu ponoʻī ma ka hoʻopau ʻia ʻana o ke alahao kaulewa — a me ka mea e holo ana inā ʻaʻole e pau ua alahao kaulewa nei. Ua kūkākūkā ka poʻe no ʻEwa a me Kapolei i nā kaiahale hou e kūkulu koke ʻia ana a me ka māhuahua māmā me ka ʻole o nā kūkākūkā i nā kamaʻāina e pili ana i kahi a ka māhuahua e holo ana.
Puni ka mole o ʻEwa i nā loina kuʻuna, akā me kēia mau holomua hou a me nā hoʻomohala ʻana, e hihia ana nō paha nā ʻaoʻao ʻelua,” wahi a Kathy Foote, ʻo ia hoʻi he lālā ma ka ʻEwa Neighborhood Board.
ʻO ka mea hoʻokahi a ka poʻe no ka ʻaoʻao komohana e kū haʻaheo ʻole ai, ʻo ia ke kūlana malihini o ka ʻāina ma ke ʻano he ʻāina ʻōpala. ʻO ko Oʻahu waihona ʻōpala pūʻali koa ʻole, aia nō ia ma ke kapakai ʻo Waiʻanae, a ua kūʻē nui ʻia ka hoʻākea ʻana aku i ka waihona ʻōpala pilikino ʻo PVT e nā kamaʻāina he nui. ʻO kekahi ma nā hui pōʻai, ua nūnēnūnē lākou i ke kumu o ke kūkulu ʻia ʻana o nā home Ჹɲʻ ma waena o nā waihona ʻōpala ʻelua? He ʻāina kēia i makeʻe ʻole ʻia e ke kanaka? No ke aha i loaʻa ʻole ai nā alahele maikaʻi iā Oʻahu Komohana? A me nā māla kaiāulu? A me nā ʻōnaepuni maikaʻi loa?
Me ka hopohopo i ka hoʻākea ʻana i ka waihona ʻōpala ʻo PVT a me ka hoʻohana ʻia ʻana o ka ʻāina hoʻokūʻonoʻono Ჹɲʻ ma ke ʻano he kikowaena kūʻai me nā hale ʻaina meaʻai hikiwawe he nui, ua kuhi nā hui kūkā kamaʻilio i ka hopena nui a ka maʻi ahulau.
Pīhoihoi ka poʻe i ke kū ʻoihana ʻole ʻana a me ka paʻa ʻole o ka mea ʻai, a he hoihoi ko lākou e ʻike i nā moʻolelo me nā pane e kōkua ana i kēia mau pilikia nui.
He aha ka mea e haku ʻia ai nā ʻoihana i ʻoi aku ka maikaʻi i nā kānaka ʻōpio ma ka ʻaoʻao komohana? Pehea e lilo ai nā hui ʻoihana ma Waiʻanae i mau alakaʻi ma ka mahi iʻa ʻana? Pehea nā kāmaʻāina no ʻEwa e hana ai pēlā?
Ua hoʻonui ka maʻi ahulau i nā pilikia ʻāno ma ka ʻaoʻao komohana. Akā nō naʻe, ʻo ke ʻano a ke kaiāulu e pane aku ai i kēia mau pilikia, he kumu o ka haʻaheo nō ia.
ʻO Waiʻanae kekahi ʻāina a ke kanaka e mālama aku ai kekahi i kekahi, wahi a nā kānaka he nui ma nā pōʻai hoʻolohe. Ma Waipahū, he walohia nui a ka launa ʻole ko ka poʻe kekahi i kekahi, i ʻōlelo ai ʻo Tina Tauasosi-Posiulai, ʻo ia hoʻi ke alakaʻi hoʻokō ma Pasefika Empowerment and Advancement, ʻo ia hoʻi he hui nāna ka mea e kākoʻo i ke kaiāulu Pakipika.
“ʻIke kēia i ka nui o nā kānaka e kōkua ana kekahi i kekahi,” wahi a Tauasosi-Posiulai.
Eia aku, eia mai — ma hope naʻe o ka hōʻike ʻana aku i nā hopohopo nui i nā pilikia ma ko lākou mau kaiāulu ponoʻī — ua haʻi ka poʻe iā Civil Beat i ko lākou haʻaheo nui a ka launa ʻole i kahi a lākou e noho ai.
“Ua pili ke kaiāulu i ke kūpaʻa o ke kanaka i kēlā wahi,” i ʻōlelo ai ʻo Cruz.
No laila, eia ke kūpaʻa a Civil Beat e hana aku nei i kēia makahiki i ka ʻaoʻao komohana.
ʻAʻole e ʻoliʻoli ana nā moʻolelo a pau a Civil Beat e hoʻopuka ai e pili ana i ka ʻaoʻao komohana i kēia makahiki. Ua lohe mākou i nā kānaka i hoihoi i ka moʻolelo e pili ana i ka hoʻonaninani ʻana i ka waihona puke lehulehu o ʻEwa, ka haku hou a nā mahiʻai ma Waiʻanae ma ka mahi ʻai ʻana, a me ka hana a nā hui kumuloaʻa ʻole kamaʻāina.
Akā, ua lohe pū hoʻi mākou i ka poʻe no Waiʻanae i ko lākou hopohopo i kā māhuahua o ke kalaima ma ka wā maʻi ahulau, ʻo ka hopohopo o ka poʻe i ke kanaka ʻaeʻa ma Waipahū, a me ka pilikia kālā o ke kanaka ma ka ʻaoʻao komohana ma muli o ka maʻi ahulau.
ʻO ka mea ʻokoʻa no mākou ma ka holomua ʻana aku, ʻo ia nō ke ʻano o ka hoʻopili ʻana i nā kānaka ma Oʻahu Komohana ma kā mākou kūkala nūhou ʻana.
Ma o ka makahiki 2021, e mālama aku ana mākou i nā hālāwai pōʻai hoʻolohe no nā kānaka ma ka ʻaoʻao komohana.
E noi aku ana mākou i mau manaʻo no nā moʻolelo hoihoi ma kā mākou kahuapaʻa ma o ka social media, a e hana ana mākou me nā kānaka no ke kaiāulu i kekahi ʻalemanaka e hoʻopuka koke mai ana, a e ʻimi ana i mau alahele e hoʻoikaika pono ʻia ai kā kākou kūkala nūhou ʻana i kēia wahi i kuhihewa pinepine ʻia.
E leka uila mai iā mākou. E hāpai manaʻo no ka moʻolelo ma ka pahu kole. E komo mai i nā hanana. E kākoʻo mai i ko mākou lawelawe ʻana i kēia ʻāina ma o ka hoʻomaopopo ʻana iā mākou i ka mea i nele.
Ua kākoʻo ʻia kēia papahana e ko Harry Nathaniel ʻOhana, Levani Lipton, lāua ʻo Lisa Kleissner.
