Kūpilikiʻi Nā Kānaka Maoli I Ke Kaumaha Noʻonoʻo O Ka Hū Delta
Ua maikaʻi ʻole ka maʻi ahulau i ke olakino noʻonoʻo ʻokoʻa, a ʻo ka hoʻomāhuahua aʻela nō ia o ka pīhoihoi.
Kā ka luna hoʻoponopono nota:Unuhi ʻia naĀkea Kahikina.Clickhereto read this article in English.
Ma kahi makahiki maʻamau, ʻike ke kauka noʻonoʻo ʻo Nicole Wright i nā mea maʻi he 200 ma kona keʻena ma Waiʻanae Coast Comprehensive Health Center.
Mai kinohi aku o ka wā maʻi ahulau, ua māhuahua aʻela ka nui o kona mau mea maʻi i 1,000 mau kānaka.
“Ua pupule loa,” wahi a Wright, ʻo ia hoʻi ka mea nāna e alakaʻi i nā māhele o ke kikowaena olakino kaiāulu e hāʻawi ʻia aku ai ka lapaʻau no ka ʻai lāʻau ʻino a me ke olakino noʻonoʻo. “Ua kālele ka maʻi ahulau i nā pilikia e noho ʻē ana ma loko o ke kaiāulu Kanaka Maoli, keu hoʻi ka pae komohana.”
Ua hihia ʻē ʻo Ჹɲʻ i ka nele ʻana o nā ʻoihana olakino noʻonoʻo ʻole ma ka pae mokuʻāina, a he māhele ia o ka nele ʻokoʻa o nā kauka a me nā ʻoihana olakino ʻole. Ua hoʻākea ʻia kēlā hakahaka e ka maʻi ahulau, a ʻo ia kai hoʻomāhuahua i nā pilikia olakino noʻonoʻo ma ka pae aupuni a me ka pae kamaʻāina.
Ke pāhola mai nei naʻe nā pilikia ma ka noʻonoʻo a me ka walohia, akā ʻo nā ʻoihana olakino e hana pū ana me ke kaiāulu Kanaka Maoli, na lākou e ʻōlelo aku, ua hoʻomāhuahua aʻela ka hū ʻana aʻe o ka mana maʻi delta i nā pilikia noʻonoʻo ʻānō ma ke kaiāulu.
ʻO Stacelynn Eli, he kau kānāwai Kanaka Maoli ʻo ia e hana aku ana no nā kaiāulu pae komohana i hoʻopilikia nui ʻia e kēlā hū maʻi aku nei, a ua ʻōlelo akula ʻo ia, ua lawe mai ka pūʻiwa, ka makaʻu, a me ka huikau ma kona kaiāulu. ʻO ke kaumaha ke koena.
“He manawa kaumaha loa hou ma ʻaneʻi ma ko kākou moʻolelo no nā Kānaka Maoli ma Ჹɲʻ,” wahi āna. “Ua nui nā mea o kākou i nalowale ma kahi wā pōkole.”
ʻAʻole pēlā ka maʻamau. Ma ka makahiki mua o ka wā maʻi ahulau, ʻaʻole nui loa ka nui maʻi ʻo Covid-19 ma nā kamaʻāina Kanaka Maoli. ʻO nā poʻe Pakipika ʻē aʻe a me nā Pilipino, ʻo lākou ka ʻoi o nā kānaka i hoʻopilikia nui ʻia e ka maʻi ʻo Covid.
Akā nō naʻe, ma hope o ka hoʻolaha ʻia ʻana o nā lāʻau koʻokoʻo, ʻaʻole nui nō paha nā Kānaka Maoli e ʻō ʻia ana ke hoʻohālikelike ʻia me nā kaiāulu ʻē aʻe, wahi a ka noiʻi mokuʻāina, a ʻo ko lākou hiki maila nō ia ke hoʻopilikia ʻia e ka mana maʻi lele koke.
Ma ka lā 19 o Iune, ua hoʻolaha ʻo Ჹɲʻ i nā kūlana maʻi ʻo Covid he 5,414 ma o nā Kānaka Maoli mai kinohi aku o ka wā maʻi ahulau ma Malaki ma ka makahiki 2020. A hala aku kekahi mau lā, ua hoʻolaha ka mokuʻāina i mau mana like ʻole o ka delta i ʻike ʻia ma Ჹɲʻ. Ua hōʻea ka hopena pule o ka Lānui o nā Limahana, a ua hoʻomāhuahua pālua ʻia nā kūlana Covid ma o nā Kānaka Maoli.
Mai ka hoʻolauna ʻia ʻana aku o ka mana maʻi ma Ჹɲʻ, ʻo nā Kānaka Maoli he 29% o ko ka mokuʻāina mau kūlana Covid, a ʻo ka Ჹɲʻ naʻe he 21% o ka nui kanaka ʻokoʻa.
Aia ka ʻoi o ka nui o ka hala kanaka ʻana ma muli o ka maʻi ahulau ma nā poʻe Pakipika a me nā Pilipino, akā hopohopo akula nā alakaʻi a me nā mea hoʻouluulu kaiāulu Kanaka Maoli i ka māhuahua ʻana aʻe o ko lākou helu kūlana Covid a me ko lākou hoʻouna ʻia ʻana aku i ka haukapila a make loa nā kānaka he nui.
ʻO kahi māhele o ka paʻakikī, ʻo ia nō ka hala pū ʻia ʻana o ka hapanui o nā kānaka ma ke kaiāulu Kanaka Maoli i mau mahina pōkole aku nei. Ma ka makahi mua o ka wā maʻi ahulau, ua hoʻolaha ka mokuʻāina i nā lālā he 45 o ke kaiāulu Kanaka Maoli i hala akula ma muli o Covid. Mai ka lā 3 o Novemapa aku, ua māhuahua pākolu kēlā helu.
ʻŌlelo akula ʻo Wright, ma ka Waiʻanae Coast Comprehensive Health Center, ʻo ka hapalua o ko lākou mau mea maʻi he Kanaka Maoli, a ke ʻike aku nei ʻo ia i nā noi mea maʻi no ka lapaʻau olakino noʻonoʻo, e laʻa ke kūkākūkā kaumaha, ʻoiai e ʻāʻumeʻume ana nā ʻohana i ka nalowale ʻana o nā lālā ʻohana.
“ʻAʻole nō lawa ko mākou hana lapaʻau olakino noʻonoʻo no nā kānaka i pono kēia hana iā lākou, keu hoʻi nā ʻōpio,” wahi āna.
Ka Hoʻomāhuahua ʻAna
Ma mua o ka maʻi ʻo Covid, ua hana maikaʻi ʻo Ჹɲʻ ma nā ana helu kūlana mokuʻāīna no ke olakino noʻonoʻo ma kēlā me kēia mokuʻāina, akā ua hōʻike maila kahi noiʻi ma ʻOkakopa na ka Centers for Disease Control and Prevention, mai kinohi aku o ka wā maʻi ahulau, ua ʻoi aku ka nui o ko ka mokuʻāina helu 50 nui hopohopo a me ke kaumaha ma mua o ka hapanui o nā mokuʻāina ʻē aʻe.
ʻO Jack Barile, ʻo ia ke alakaʻi kūikawā o ka Social Science Research Institute ma ke Kulanui o Ჹɲʻ ma Mānoa, ua kākau ʻo ia, . Ua loaʻa i ka mokuʻāina ka ʻoi o ka nui kanaka ʻoihana ʻole ma ke aupuni i kēlā makahiki aku nei.
ʻO Belinda Danielson, ʻo ia ka mea nāna e alakaʻi i nā polokalamu kaiāulu ma ko ka Department of Health māhele olakino noʻonoʻo makua, ʻōlelo aku ʻo ia, ma ka makahiki 2020 i hana ʻia aku ai ko ka mokuʻāina keʻena kelepona olakino hana ma ke ʻano he keʻena kelepona no nā pōpilikia Covid, a ua hoʻonui ʻia aʻe ka nui kelepona he pā kaukani. Nui nā kānaka i loaʻa ʻole kahi pilikia noʻonoʻo iā lākou iho ma mua o ia wā.
“Ua mōakāka nō ia, he ʻano ʻokoʻa kēia mau kānaka e kelepona mai ana,” wahi āna. “ʻO kēia mau kānaka nā mea e kāhea ʻole nō paha ma mua i ke kelepona pōpilikia a i ʻole ke kelepona no ka hoʻomake ʻana iā ia iho.”
Ma ka makahiki 2021, ua hoʻomaka ka mokuʻāina i kelepona hou no ke kōkua Covid. Ua hoʻonui ʻia ka helu o nā kāhea he pākolu ma ʻAukake a me Kepakemapa ma ka hū ʻana aʻe o ka mana delta. Ua ʻōlelo akula ʻo Danielson, ʻaʻohe ʻike a ka mokuʻāina e pili ana i nā kānaka kikoʻī e kāhea aku ana, akā ua ʻōlelo akula nā ʻoihana Kanaka Maoli, he wā pīhoihoi nui nō ia no ke kaiāulu.
“He kaiāulu pā wale nō ia, wahi a nā mea nohona e ana ʻia ai ke olakino, a pēlā mau nō ke ʻano, a he hopena hoʻomāhuahua ko laila ma ka ʻoi o ka helu kūlana o ka maʻi ʻo Covid. – Na Jacob Schafer, he noiʻi lapaʻau maʻi lele ma Waiʻanae Comprehensive Health Center”
Hoʻomanaʻo ʻo Eli i ka loaʻa ʻana o nā kelekiko a me nā kāhea iā ia mai kona mau hoa noho a me nā hoa aloha, ke komo kahi kanaka ma ka māhele mālama pono no Covid. Ua ʻimi nui ua kau kānāwai nei no ka pae komohana i ka hoʻopili ʻana i kona kaiāulu me nā kumu waiwai lāʻau koʻokoʻo a me ka ʻike. Akā, ua paʻakikī nō ia ke kūpaʻa ikaika ʻana ke hele a maʻi nā kānaka he nui a me ko lākou hoʻouna ʻia ʻana i ka haukapila a i ʻole ka hala loa ʻana aku.
Nona, ʻo ka wā maʻi ahulau ke kumu ʻānō o ka ʻeha no ke kaiāulu e ʻalo ai i nā ālaina ʻōnaehana he mau hanauna, mai ka hoʻokāhuli hewa ʻia ʻana o ke Aupuni Ჹɲʻ ma ka makahiki 1893 a hiki i ka pilikia kūikawā o ke kali loa ʻana no ka ʻāina hoʻokūʻonoʻono a me ka loaʻa ʻana o kahi ʻāina iā lākou ma Ჹɲʻ.
Ua ʻalo nā Kānaka Maoli i nā pilikia olakino ma mua o ka wā maʻi ahulau, e laʻa kahi mau helu nui o nā mea hoʻomaʻi e like me ka pūhalalū a me ka mimikō, a ua pili ua mau mea hoʻomaʻi nei i nā hopena maikaʻi ʻole no Covid. Ke nānā ʻia ka moʻolelo, ua luku ʻia ka nui kanaka Ჹɲʻ e nā mea hoʻomaʻi i hoʻolauna ʻia e nā kānaka ʻEulopa, e laʻa ka maʻi Hepela a me ka maʻi ʻula, a ʻōlelo akula kahi kuhina, ua hoʻomake nā mea hoʻomaʻi i nā kānaka he 100,000 a ʻoi.
Ua hoʻomāhuahua ka hoʻokolonaio ʻana i ka nalowale moʻomeheu, a ʻōlelo aku ʻo Jacob Schafer, he noiʻi lapaʻau maʻi lele ʻo ia ma Waiʻanae Comprehensive Health Center, ua hōʻino ka wā maʻi ahulau i ua nalowale moʻomeheu nei.
“He nalowale nui loa o ka moʻomeheu, ka loina, a me ka moʻolelo ko ʻoneʻi, keu hoʻi ma ka hala ʻana o nā kūpuna i pili iā Covid,” wahi a Schafer.
Ua mōakāka ka hopena o Covid iā ia ma ka pae komohana o Oʻahu, . Aia ko ke kikowaena mau mea maʻi he ʻelua hapa kolu ma lalo o ka laina no ke kūlana he ʻilihune.
“He kaiāulu pā wale nō ia, wahi a nā mea nohona e ana ʻia ai ke olakino, a pēlā mau nō ke ʻano, a he hopena hoʻomāhuahua ko laila ma ka ʻoi o ka helu kūlana o ka maʻi ʻo Covid,” wahi āna.
Mau Nō Ka Pōpilikia
Ua ʻōlelo akula ʻo Wright, ua like ʻole ka nui o nā pilikia noʻonoʻo e hoʻomāhuahua ʻino ʻia aku e ka wā maʻi ahulau.
ʻOi aku nā kānaka e noi aku ana i ka hoʻoponopono kōkoʻolua a i ʻole ka hoʻoponopono ʻohana ma ka Waiʻanae Comprehensive Health Center. Hoʻowalewale ʻia nā mea maʻi i kāpae i nā lāʻau ʻino no nā makahiki he 10 a he 15 e ʻai hou i ua lāʻau ʻino nei. ʻOi aku ka nui o nā ʻoihana olakino e ʻimi ana i kōkua e mālama ʻia ai ko lākou hopohopo ponoʻī.
Ke hoʻololi ʻia nā kānāwai COVID, kāhea ʻia ʻo ia a me nā ʻoihana ʻē aʻe no ke kōkua, ʻoiai e pilikia ana nā ʻohana i nā ālaina kālā ma nā kāpae ʻoihana ʻana i hiki ʻole ke wānana ʻia. Ua ʻike akula ʻo ia i ka hoʻonui ʻia ʻana aʻe o ka helu mea maʻi me ka hopohopo, a ʻōlelo akula ʻo ia, ʻo ia kahi o nā pilikia e nāwaliwali loa ai ke kino.
“No ke kauka noʻonoʻo, he papa helu inoa kali ko laila. No ka lapaʻau kikoʻī, he papa helu inoa kali lōʻihi ko laila,” wahi āna. “E aho koʻu kāhea ʻana iā ʻoe i nehinehi ma hope o koʻu walaʻau ʻana i koʻu mea mea aku nei, akā ua hele wāwae mai nei nā mea maʻi hou he ʻehā.”
Ma nā ʻano like ʻole, ke hoʻēmi aku nei ka wā maʻi ahulau ma Ჹɲʻ a ke hoʻi lohi mai nei ka nohona i nohona maʻamau. , nā hale ʻaina a me nā wahi launa kanaka. Hiki i nā mea puni haʻuki ke hele kino i nā pāʻani pōpeku no ke Kulanui o Ჹɲʻ.
I loko nō o ke emi ʻana iho o ka helu kūlana Covid, ua paʻahana ʻino nō ko Wright keʻena.
“E ʻōlelo ʻoiaʻiʻo kēia, ua mau aku nō naʻe ka hana,” wahi āna. “He nui ʻino ka hopohopo.”
E like me Wright, ua ʻike pū hoʻi ʻo Andrea Hermosura i ka hoʻonui ʻia ʻana o nā noi mea maʻi a kona keʻena e hiki ʻole ai ke hoʻokō.
ʻO kahi māhele o ka pilikia a me ka hopohopo, ʻo ia nō ka hukihuki o nā ʻohana e pili ana i ka lāʻau koʻokoʻo. Hoʻomanaʻo ʻo Hermosura i kona pīhoihoi ma ʻAukake i kona kono ʻia ʻana aku i kahi ʻaha male me nā kānaka he 300 no kahi lālā makamaka o kona ʻohana nui Kanaka Maoli, a ʻaʻohe a lākou koina lāʻau koʻokoʻo no ka hele kino ʻana.
He pālua kona hopohopo ma kona noʻonoʻo ʻana “pehea lā e mālama ʻia aku ai ka lōkahi a me nā pilina makamaka i loko nō o ke kūpale ʻana,” wahi āna.
ʻO ka hopohopo ʻohana i lawe ʻia mai e nā kuanaʻike ʻēkoʻa no ka lāʻau koʻokoʻo, ʻo ia kahi mea e hoʻopilikia nui ana i ke kaiāulu Kanaka Maoli, a ua mū ka waha o kahi mau lālā ʻohana no kekahi i kekahi, wahi a Eli.
Lana kona manaʻo i ko nā ʻohana ʻimi ʻana i mau alahele e lapaʻau ʻia ma ka lilo ʻana o Covid i mea “endemic” ma kahi o kahi mea “pandemic,” akā no kēia wā ʻānō, aia nō ʻo ia ma ka noʻonoʻo pōpilikia.
“ʻAʻole nō wau i hāʻawi mai iaʻu iho nei i wā kūpono e hoʻomaopopo pono ʻia ai ka nalowale maoli,” wahi āna.
