Penei Ka Hoʻolilo ʻIa ʻAna E Kekahi Mau ʻAhahui Ჹɲʻ Maoli Nā Pūʻulu Kālā Pekelala He $38 Miliona Ka Heluna Nui
He hanahana ka hōlapu ʻana aʻe o ka maʻi kolona ma waena o ka poʻe Ჹɲʻ ʻōiwi, a he ʻuʻuku ka poʻe o lākou i hou ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo.
Kā ka luna hoʻoponopono noka:Unuhi ʻia naN. Haʻalilio Solomon. Clickhereto read this article in English.
Ua loaʻa i nā ʻahahui ʻauhau ʻole o ka ʻoihana lapaʻau no ka Lāhui Ჹɲʻ nā kālā pekelala he $38 miliona i kēia makahiki no ka hoʻopiʻi ʻana i ka lāʻau koʻokoʻo Covid a me nā hana ʻē aʻe e pau ai ka hōlapu ʻana o ka maʻi kolona, ka mea i pōʻino ihola ia kaiāulu ma ke ʻano pāʻewaʻewa ke hoʻohālike ʻia me nā kaiāulu ʻē aku.
Eia naʻe, ke ʻōlelo maila kekahi poʻe kūpaʻa ma hope o ka pono o ke kaiāulu, he oia mau nō ka hemahema o ka hoʻonaʻauao ʻia ʻana o kānaka, ʻaʻole hoʻi he lawa nā wahi e loaʻa ai ka lāʻau koʻokoʻo a me nā lawelawe lapaʻau kanaka.
Hoʻokahi makahiki i hala ihola a ʻoi, ua ʻuʻuku iki ihola ka nui o ka poʻe Ჹɲʻ maoli i loaʻa i ka maʻi Covid, a hiki aku naʻe i Iulai, ua piʻi i luna loa ka loaʻa ʻana o ia poʻe i ka maʻi kolona.
ʻĀnō, ʻoiai ʻo Delta ka mana o ka maʻi Covid e maʻi aku nei ka 100% o nā kānaka maʻi, no ka lāhui Ჹɲʻ ka hapahā o nā maʻi Covid a puni ka mokuʻāina –– ʻo ka nui o ka poʻe i kuhi iā lākou iho he Ჹɲʻ piha a hapa paha, he 21% ia o ka heluna kanaka o ka mokuʻāina ʻo Ჹɲʻ.
Ua hoʻonui maila ka Papa Ola a Lawelawe Hana Pili Kanaka o ʻAmelika Huipūʻia i kāna kālā e hoʻolako kūmakahiki ai iā Papa Ola Lōkahi a me nā Hale Lapaʻau Lāhui Ჹɲʻ he ʻelima ma ka $1.2 miliona ma luna o ka nui o ka makahiki nei, he $18.2 miliona ka heluna nui. I ʻAukake hoʻi, ua loaʻa i nā ʻŌnaehana Lapaʻau Olakino Ჹɲʻ nā kālā keu he $20 miliona ma muli o ka American Rescue Plan Act.
“I kēia makahiki, ua hiki nōke loaʻa mai iā mākou nā kālā he keu aku, pēlā e loaʻa ai i kēia mau hale lapaʻau nākumuwaiwai e kōkua ai i nā kānaka he nui hou aku ma ka hui ʻōlelo ʻana me ko lākou mau kauka a e lapaʻau ʻia lākou e like me ka mea pono,” wahi a Kenekoa Brian Schatz i ʻōlelo ai ma kekahi hoʻolaha.
Wahi a ka luna hoʻokaʻa ʻike o Papa Ola Lōkahi, ʻo Kim Birnie, ma nā makahiki ʻelua e hiki nei ka wā e hoʻomāhelehele ʻia mai ana ia mau pūʻulu kālā, a he pono ke hoʻolilo ʻia no ka pono o nā Kānaka Ჹɲʻ ma Ჹɲʻ, ʻaʻole no nā mea ʻē aku.
“Aia kekahi poʻe ke nīele mai nei iāmākou, ‘ʻEā, hiki ke hoʻolilo ʻia ke kālā no kēia mea? No kekahi mea aku paha? Hiki anei iaʻu ke noi aku i ia kālā?’” Ua ʻōlelo maila naʻe ʻo Birnie, hoʻokahi wale nō ala e hoʻolilo ʻia ai ke kālā ARPA, ʻo ia ka hoʻomāhuahua ʻana i ka lāʻau koʻokoʻo, ka hoʻomākaukau ʻana i ka poʻe mālama kanaka maʻi i ke COVID-19, ka lapaʻau ʻana iā lākou, ka hoʻomau ʻana i nā hana lawelawe lapaʻau i mea loaʻa wale i ka poʻe lehulehu, a me ka hoʻolako ʻana i ka hoʻonaʻauao a me nāhana lawelawe hoʻi.
ʻŌlelo maila ka luna o POL, ʻo Sheri Daniels, e hoʻomāhelehele ʻia ana kā lākou pūʻulu kālā he $4.5 miliona a puni ka paeʻāina, me ka hoʻolilo ʻia aku o $3.4 miliona o ia mau kālā i nā ʻahahui lapaʻau olakino kū kaiāulu Ჹɲʻ Maoli e hana pū ana me lākou.
“ʻAʻohe kālā o ia mau pūʻulu i noho paʻa wale ma loko o POL, ua haʻawi pau ʻia aku nei i ke kaiāulu,” wahi a Daniels i pane ai, me ka ʻōlelo pū mai ua hoʻokumu lākou i ka Hui Ჹɲʻ Covid-19 no nā Ჹɲʻ Maoli a Poʻe o nā Mokupuni Pākīpika, a he mau nō kā lākou hoʻoponopono ʻana i ia hui.
Ua wehewehe maila ʻo ia, ʻo ka hapa nui o nā hana i hana ʻia iho nei e POL, aia nō me ke kau nui ʻana o ka manaʻo ma ka ʻohiʻohi ʻana i nā ʻike i wahi e kōkua ai i ka hoʻolālā ʻana no kēia mua iho, me ka hoʻonaʻauao hoʻi i ke kaiāulu ma o ke kuahaua ʻana i mau hoʻolaha no ka pono o ka lehulehu, ka haku ʻana i mau kiʻi hoʻonaʻauao e hoʻolaha ai ma ka pāpaho, a me ke kūkulu pilina ʻana.
Ua pane ʻo ia, e lilo ana ke koena o kā lākou mau kālā i ke kūʻai ʻana i mau kaʻa nāna e lawelawe ka lāʻau koʻokoʻo a loko o nā kaiāulu me ka hoʻomāhuahua ʻana i ka ʻoihana lapaʻau olakino no kēia mua aʻe.
I loko naʻe o ka hoʻonui ʻia ʻana mai o nā pūʻulu kālā a me nā hoʻāʻo ʻana, e ʻōlelo mai ana kekahi mau lālā o ke kaiāulu, ʻaʻole i hoʻokō ʻia maila kekahi mau hemahema o lākou. Ma ke komohana o Oʻahu, ma laila hoʻi ka nui loa o ka heluna kanaka Ჹɲʻ ma kēia mokupuni, ua helu ʻia ka nui o nā mea maʻi he 2,259 i loko o nā lā he ʻumikumamāhā i hala, ma kahi nō ia o ka hapalima o nā mea maʻi a pau loa a puni ka mokuʻāina. Ua hōʻike mai ka DOH, ma kahi o 40% ka nui o ka poʻe Ჹɲʻ Maoli i hoʻomaka i ka ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo.
Wahi a Lynette Cruz, he kamaʻāina ma Waiʻanae a polopeka ma ke Kulanui Kaiāulu o ʻEwa, he hana nui ka hoʻokele ʻana ma ka pūnaewele no ka hoʻonohonoho hālāwai ʻana, oki loa hoʻi no kona kona kaiāulu.
Ma mua, ʻaʻole ʻo ia e manaʻo ana e ʻō ʻia i ka lāʻau koʻokoʻo, ua hoʻoholo auaneʻi nō i kona manaʻo e hou ʻia nō i kona wā i komo ai i loko o Longs Drugs ma ka hopena o Iulai nei a ʻike akula ʻo ia i ko lākou wahi hou lāʻau koʻokoʻo. Wahi a Cruz ua haʻi ʻia ʻo ia e lākou ua hiki nō iā ia ke hou ʻia me ka hoʻonohonoho ʻole i hālāwai, a ʻoiai e mālama ʻia ana kekahi mau papa ma kona kulanui kaiāulu he alo a he alo, ua holo kona manaʻo e hou ʻia nō.
“He kuleana koʻu e hoʻoikaika ma ka ʻaoʻao palekana, ʻaʻole e hoʻomaʻi aku iā haʻi, no laila, ua ʻō ʻia au,” wahi āna i pane ai.
Ua ʻōlelo mai naʻe ʻo Cruz, he hiki nō ke hana ʻia he mau mea keu aku no ka paipai a hoʻonui ʻana i ka ʻō lāʻau koʻokoʻo. Wehewehe maila ʻo ia, manaʻo nā kamaʻāina o Waiʻanae, e hoʻohemahema ʻia aʻe ana lākou no nāmakahiki lōʻihi he nui loa, pēlā nō lākou e hoʻomauhala mai ana i nā luna aupuni a ʻahahui hoʻi.
I laʻana hoʻi, e aho hoʻi ka hai ʻana i ka poʻe kamaʻāina no nā kaiāulu o ʻaneʻi nei, ʻo lākou ke hou aku ka lāʻau koʻokoʻo, wahi āna i pane ai. Ma kahi hoʻi o ke kūkulu ʻana i mau hale peʻa no kekahi mau hola ma nā hopena pule, e aho ka hoʻonohonoho pinepine ʻia ʻana o nā wahi hou lāʻau koʻokoʻo ma nā hale kūʻai meaʻai a wahi hale hoʻopiha kakolina.
“Kūʻai ʻia ka meaʻai e nā mea a pau loa,” i ʻōlelo ai ʻo ia. Ua pane pū mai ʻo Cruz no nā kumu hoʻolalelale liʻiliʻi hoʻi, e laʻa kahi kāleka makana hāʻawi ʻia i ka poʻe ʻō ʻia i ka lāʻau e hoʻolilo ai ma nā hale kūʻai a hale hoʻopiha kakolina hoʻi ma hope pono o ka ʻō ʻia ʻana, a i ʻole no ka makana ʻana aku i ko lākou ʻohana a hoaaloha paha, he kōkua nui kēlā –– e like me ke noi ʻana a Kiaʻāina Lūkanela Josh Green i kekahi kāleka kūʻai meaʻai he $50 kona waiwai, ʻaʻole naʻe i hana maoli ʻia pēlā.
I ka Poʻalima nei, ua hala aku ka poʻe kamaʻāina o Waiʻanae a luna o ka pākēneka o kā lākou ʻō ʻia ʻana i ka lāʻau koʻokoʻo he 35%. Wahi a ka mea ʻike loea no ka maʻi ahulau no ka Papa Ola o ka Mokuʻāina, ʻo Josh Quint, ke hiki akula paha ka mokuʻāina i wahi e “pālahalaha” ai ka hōlapu ʻana aʻe o ka maʻi.
“ʻAʻohe hoʻi mea e wānana no ka lā ʻāpōpō,” i ʻōlelo ai ʻo ia. “ʻAʻole maopopo iākākou ke ala e piʻi ai kēia hōlapu ʻana, i ka nānāʻana hoʻi i nā wā i piʻi ai i luna loa i ka wā i hala, he kūlanalana hoʻi.”
Eia naʻe, mea ʻole ka maikaʻi a maikaʻi ʻole paha o ka hoʻonaʻauao ʻana mai o ka poʻe ʻō lāʻau koʻokoʻo a me nākūlia ʻana a ke kaiāulu, ʻaʻole loa e komo mai ana kēia lāʻau koʻokoʻo i loko o ka nohona o kekahi poʻe.
No Laulani Teale, he kanaka kūpaʻa i ka pono o ka ʻāina me ke kaiāulu, a he mea lapaʻau, ʻo ka ʻō ʻia ʻana i ka lāʻau koʻokoʻo, ʻaʻole nō ia he mea e hahai pū ana me kona noke ʻana ma luna o kona ala ponoʻī kahi ona e ʻimi mau nei i ka pono o ka ʻāina, ua ʻōlelo naʻe ʻo ia, ʻaʻole ʻo ia e lima ikaika aku i ka poʻe ʻē aʻe e hana e like me ia. I ka wā o ka maʻi ahulau, ua kōkua aku nō ʻo Teale i kekahi poʻe ma ka hoʻonohonoho ʻana i hālāwai, me ka lawe ʻana iā lākou i nā wahi hou lāʻau koʻokoʻo a mālama ʻana hoʻi i nā keiki a ka poʻe i loʻohia ʻia i nā hopena maʻi ma hope o ko lākou ʻō ʻia ʻana.
“Hoʻokumu ʻia ka pono ma nā loina kapu e loaʻa mai ana no loko mai o nā haʻawina ʻike kupuna, a me koʻu aʻo ʻia ʻana i ia mau loina, a me nāmea ʻē aku he nui.”
Ua hoʻoulu ʻia ʻo Teale e Kauka Kekuni Blaisdell i hala, no laila ʻo ia i ʻimi ai i ka naʻauao a loaʻa kāna kēkelē laeoʻo ma ka ʻoihana hoʻomōhala lapaʻau olakino kaiāulu me ka hoʻonaʻauao ma ke Kulanui o Ჹɲʻ. Noiʻi akula ʻo Blaisdell i ke ʻano e pono ai ke olakino o ka lāhui ma muli o kona kūpaʻa ʻana ma hope o kona pono iho. No laila e hahai ana ʻo Teale i kona mea meheu i waiho ai ma ka lawelawe ʻana i kona ʻike maʻalea i loaʻa ma ke kulanui a me ka ʻike kupuna o ka ʻoihana lāʻau lapaʻau.
He pono koʻikoʻi loa ke loaʻa i ka ʻoihana kauka nā kahuna lapaʻau i ʻike pū i nā loina moʻomeheu, a he mea hoʻi e hemahema nei ke kaiāulu. He pono ke loaʻa ka poʻe e ʻike ʻiʻo maoli i ka hōʻihi ʻana i ke kanaka, me ka hoʻomaopopo maoli a hāʻawi maoli ʻana i ka ʻae, wahi āna i ʻōlelo ai me ka hoʻohalahala ʻana i nāhoʻolaha kūhelu e hoʻolaha ana no ke Covid.
No Teale iho, ʻo kekahi keʻehina hana nōhie e ola ai ke kaiāulu, ʻo ke koikoi ʻana e hoʻonaʻauao ʻia nā mea a pau e lawelawe ana i ka ʻoihana lapaʻau i ka moʻomeheu Ჹɲʻ, i mea e maopopo ai iā lākou ke ʻano e hoʻolawa ʻia ai nā hemahema o ke kaiāulu.
“ʻAʻole kēia ʻo ke kapa ʻana i kāu papahana ma ka inoa Ჹɲʻ, ʻoiai, i kekahi manawa, he ʻaihue loina kēlāʻano hana me ka hilahila ʻole. ʻAʻole hoʻi ʻo ka pena kiʻi ʻana i mau lau Ჹɲʻ ma ka paia, i mea hoʻi e kūkulu ai i ka pōʻaiapili, he mea waheheʻe wale kēlā ʻano,” wahi āna i pane ai. “ʻO ka manaʻo ʻoiaʻiʻo o ia, ʻo ka hoʻomaopopo ʻana ma ke ʻano kūoʻo i kahi mai laila mai e hiki mai ai ke kanaka.”
ʻO ka luna hoʻokolokolo MA DOH no ka lele ʻana o ka maʻi, ʻo Chantelle Matagi, he ʻaelike ʻo ia me Teale a ua ʻōlelo maila ʻo ia e hoʻāʻo ana nā hui kanaka e hoʻoikaika ma ka ʻaoʻao o ke kūkulu pilina ʻana me ke kaiāulu ma o ka hoʻokaʻawale ʻana i ko lākou mau manaʻo ponoʻī no ka ʻoihana kālaiʻāina, ʻaʻole e komo i loko o nāhoʻolaha e pili ana i ka lawe ʻana i ka hōʻike ana maʻi a lāʻau koʻokoʻo hoʻi.
“Ua ili mai ma luna o kākou ka hoʻoilina o nā hana kolonaio, he mea e pau ai ka hilinaʻi ʻana — he hōʻeha hoʻohemahema e kūnāhihi ai — pehea hoʻi e hoʻōla ai i ia ʻeha me ka pale ʻana hoʻi ʻaʻole e mau aku ia hoʻoilina? Akā, ma ka hoʻōla ʻana i hiki ke hilinaʻi hou, a ma hope hoʻi ka lapaʻau ʻana i ia mau palapū,” wahi āna i pane ai.
