Kūlanalana Ka ʻAelike E Pau Ai Ka Hukihuki: Makemake ʻIa Ko Oʻahu Awāwa ʻO Mākua E Ka Pūʻali Koa A Me Ka Lāhui Ჹɲʻ Ponoʻī
ʻOiai ka Pūʻali Koa e ʻimi nei i ala e hōʻano hou ai i nā palapala hoʻolimalima ma kekahi mau ʻāina Ჹɲʻ, he hanahana mau nō ka hukihuki ʻana no ke ʻano o kona mau lā nehinei me kona mau lā ʻāpōpō.
Kā ka luna hoʻoponopono noka:Unuhi ʻia naN. Haʻalilio Solomon. Clickhereto read this article in English.
Mai ka makahiki 1991 e hoʻohemo aʻe ana ʻo Charles Davidson i nā pōkā pahū a lako kaua hou aku ma loko o ke Awāwa ʻo Mākua i hoʻohana ʻia e ka pūʻali koa. He kamaʻāina i hānau a hānai ʻia hoʻi ma Oʻahu, ua hahai akula ʻo ia ma muli o kona makua kāne, he koa kahiko no ka Pūʻali Koa Malina, i ia ʻoihana.
ʻO Mālama Mākua, he ʻahahui ʻauhau ʻole kūloko i ʻimi aku no nā makahiki lōʻihi he nui i ala e kīpaku ai i ka Pūʻali Koa mai ia ʻāina aku, a he hiki hoʻi i ia ʻahahui ke hele i ia mau wahi ma lalo o kekahi ʻaelike me ka Pūʻali Koa.
Na ka luna ʻike mea pohā ʻole e kaʻi aku ma mua o nā kānaka lawelawe moʻomeheu e makaʻala aku ai i nā lako kaua pohāʻole ma muli o ko ka poʻe koa Maleka hoʻomaʻamaʻa ʻana he mau kāuna makahiki ma ia wahi i ke kī a hoʻopohā ʻana a hiki i ka makahiki 1998, ka wā i lawelawe ʻia ai ma ka ʻaoʻao o Mālama Mākua he palapala hoʻopiʻi i pau ai ia hana. ʻAʻohe pōkā i kī ʻia ma laila mai ka makahiki 2004.
Hoʻopaʻa ʻia ʻo Donaldson e ka palapala ʻaelike me ka Pūʻali Koa, a he kuleana kū kahi kona no ka mea, he pilina kona i nā lālā o ke kaiāulu a he aloha ʻoluʻolu ka launa ʻana me ka poʻe kūpaʻa ma hope o ka ʻāina i ka hapa nui o ka manawa.
He ʻoluʻolu hoʻi ka hapa nui o nālauna ʻana ma kekahi huakaʻi hoʻomākaʻikaʻi i mālama ʻia iho nei, i loko hoʻi o kā ka poʻe kūpaʻa i ke aloha ʻāina haʻi ʻana i nāluna pūʻali koa ua makemake lākou e haʻalele loa ka Pūʻali Koa.
“ʻAʻole nō pēlā mai kinohi mai, ʻeā,” wahi a Donaldson. “Nui nā manawa i ʻōlelo pelapela ʻia ai au e kēia poʻe.”
ʻO Mākua, ke waiho ala hoʻi ma ka ʻaoʻao kona ma ke kumu o ka pae kuahiwi o Waiʻanae, he wahi e ʻike wale ʻia ai ke kūlana ʻāpuʻepuʻe e hanahana nei ma waena o ka pūʻali koa a me nā Ჹɲʻ ponoʻī kūpaʻa i ka pono o ka ʻāina ʻoiai lākou e ʻimi nei i ia mau ʻāina a lākou e ʻōlelo nei ua pōā ʻia akula hoʻi maiālākou aku he mau kāuna makahiki aku nei i hala.
Ke ahuwale mai nei ka hihia, ʻoiai ke ʻimi akula ka Pūʻali Koa i ala e hōʻano hou ʻia ai ka palapala hoʻolimalima 65-makahiki e pau kona waiwai i ka makahiki 2029 no nā ʻāina he 6,300 mau ʻeka ma Oʻahu nei, he 760 o ia mau ʻeka, ma Mākua nō hoʻi. Ua hoʻolaha ʻia mai nei e ka Pūʻali Koa, ke hoʻoliuliu maila nō lākou i ka palapala huʻe hopena hoʻololi ʻāina, a ke ʻimi pū akula hoʻi lākou i nā manaʻo o ka lehulehu e pili ana i kā lākou noi ʻana ʻo ke kaʻa hou ʻana o ia kahua hoʻomaʻamaʻa ma lalo o lākou.
Ka Hope Loa I Hoʻokahuli ʻIa
He wahi pana waiwai ʻo Mākua no ka poʻe Ჹɲʻ e lawelawe hoʻomau nei i ka moʻomeheu, no ka mea, wahi a ka moʻolelo kahiko, he wahi kēia i hānau mua ʻai ai ʻo kānaka.
Hoʻomaka akula ka Pūʻali Koa e hoʻomaʻamaʻa i ka hoʻopohā lako kaua ma ia awāwa i nāmakahiki 1920, i ka wā hoʻi e panalāʻau ana ʻo Ჹɲʻ na Maleka.
Ma hope o ka hoʻouka kaua kīmopō ʻana iā Puʻuloa, Pearl Harbor, me ke komo ʻana o ʻAmelika Huipūʻia i loko o ke Kaua Puni Honua ʻElua, ua kau mai ka pūʻali koa i ke kānāwai koa ma luna o Ჹɲʻ me ka lawe a noho ʻana iāMākua a me ka mokupuni ʻo Kahoʻolawe no ka hoʻomaʻamaʻa ʻana. Ua manaʻo ʻia ia noho ʻana he kūikawā pōkole hoʻi –– ua haʻi ʻia ka poʻe mahi ʻai i hoʻokuke ʻia ma muli o kēia papahana pūʻali koa, ke pau ke kaua e hiki nō iā lākou ke hoʻi hou a noho hou i laila.
I ka makahiki 1845 naʻe, noi akula ke Keʻene Kaua i ke Aupuni Panalāʻau o Ჹɲʻ e hoʻolilo ʻia nā ʻela he 6,608 ma Mākua no ka hoʻomaʻamaʻa ʻana.
“ʻO ka noho ʻana o ka pūʻali koa ma luna o ka ʻāina, ma kapa kahakai, ua ʻaihue aʻela lākou me ka pū e paʻa ana i ka lima,” wahi a Sparky Rodrigues, he koa kahiko no ke Kaua ma Vietnam i lilo akula ʻo ia kekahi o nā mea nāna i hoʻokumu iā Mālama Mākua.
Loaʻa akula ʻo Rodrigues i ka pilikia ma hope o kona hoʻi ʻana mai Vietnam mai, a lilo auaneʻi he mea hale ʻole ma kahi kokoke i ke awāwa āna e ʻōlelo ai ʻo ia kahi i kipaku ʻia ai nā kānaka o laila e ka pūʻali koa.
“ʻAʻole wau kūʻē iā ʻAmelika, ʻaʻole hoʻi kūʻē i ka pūʻali koa, kū nō naʻe au no ka pono o Ჹɲʻ a me ka ʻāina,” wahi a Rodrigues. “Me kēlā, he kūlana paʻakikī ko mākou ma ka hana ʻana ma ke pūʻali koa, no ka mea ke paipai maila lākou i ko lākou moʻomeheu i loko o kā lākou haʻi ʻana mai aia ma ʻaneʻi lākou no ka hoʻomalu ʻana i ko mākou moʻomeheu.”
He ʻalihikaua mekia ʻo Suzanne Vares-Lum no ka Pūʻali Koa i hoʻomaha i kāna ʻoihana, a ua kōkua ʻo ia i ka hoʻomalu ʻana i ka hoʻomaʻamaʻa ʻana ma ʻō aku o nā kapakai nei me kona komo pū mai i ke kūkākūkā ʻana no ka hoʻohana ʻāina ma Ჹɲʻ nei a puni hoʻi ka Pākīpika, ua ʻōlelo ʻo ia he mea maopopo wale iāia ke kumu hoʻomokuāhana o ka hoʻopāpā ʻana o nāʻaoʻao ʻelua.
“Ke ola nei kākou i loko o nāmanaʻo i hoʻoholo ʻia e ko kākou poʻe kūkū a kūpuna hoʻi i komo i ka pūʻali koa a i ʻike ʻole hoʻi e like me ka mea a kākou e ʻike ai i kēia mau lā,” wahi āna i pane ai i kona wā i nīnauele ʻia iho nei.
ʻO Vares-Lum ka wahine Ჹɲʻ maoli mua loa i lilo akula he ʻalihikaua, ua ʻōlelo ʻo ia ke hoʻāʻo nei ka pūʻali koa e ʻokoʻa ke ʻano a lākou e lawelawe ai i ka hana.
“Ke manaʻo nei au, inā i ʻike lākou i ia wā e like me kā kākou e ʻike ai i kēia manawa, inā e ʻokoʻa hoʻi ke ʻano e hoʻoholo ʻia ai kahi manaʻo a hoʻokō ʻia ai paha kahi hana,” i pane maila ʻo ia. “Ke kūlia nei nō lākou i ka nuʻu, me ka hoʻokaulike ʻana i ka hoʻomākaukau a hoʻomaʻamaʻa ʻana me ka mālama ʻana i kahi o lākou e noho ai a me ke aloha ʻana i ka poʻe e hoʻopuni ana.”
Wahi a Vares-Lum, ʻo ka mea hoʻokahi e ʻinoʻino ai ka hukihuki, ʻo ia hoʻi kahi kālā hoʻolahi wale iho nō a ka Pūʻali Koa e hoʻokaʻa ai no ka ʻāina. Ua ʻōlelo ʻo ia, e kū mākaukau ka Pūʻali Koa e kūkākūkā me ka mokuʻāina e hoʻoholo ai i kahi heluna kālā i kohu pono ma loko o ka mākeke hoʻokele waiwai, a ʻo nā pūʻulu kālā o ia ʻano, ua hiki ke hoʻokaʻa ʻia no ke kākoʻo ʻana i ka poʻe Ჹɲʻ maoli.
Aia Ma Kahi Pili Koke I Ke Kulāiwi
Ua pau ka hoʻomaʻamaʻa hoʻopohā lako kaua ma Mākua, no laila e lele pinepine ai ka poʻe koa i Ჹɲʻ, i Pōhakuloa, ma laila nō he kahua hoʻomaʻamaʻa ʻano nui laulā. ʻŌlelo mai naʻe ka Pūʻali Koa, he koʻikoʻi ke kaʻa hou ʻana o Mākua ma lalo o ko lākou mana no ka mea aia nō i kahi e pili koke ana iā Schofield Barracks, kahi e noho ai ka 25th Infantry Division.
“No laila, pēlā e hiki ai ke hoʻomaʻamaʻa ʻia ka 25th Infantry i nā hana hoʻouka kaua paʻakikī a hana nui, ka hoʻomaʻamaʻa hou ʻana hoʻi, a me ka lele mokulele ʻana, a he mea paʻakikī ka loaʻa ʻana o ia ʻano hoʻomaʻamaʻa ma ka ʻāina,” wahi a Vares-Lum.
Pēlā hoʻi e emi ai ke kulikuli e lohe ʻia ma muli o ka hoʻomaʻamaʻa i ka lele mokulele ʻoiai lākou e lele ana ma luna o kahi noho kamaʻāina, he mea hoʻi kēia e namunamu pinepine ai ʻo kamaʻāina.
“Aia nō ke waiho ala ma kahi mehameha o ka mokupuni,” wahi a Howard Killian, ʻo ia ka luna hoʻokele a kākoʻo hoʻomaʻamaʻa no ko ʻAmelika Huipūʻia Pūʻali Koa Garrison Ჹɲʻ. “Pēlā nō e hiki ai iā mākou ke hoʻolele i ko mākou mokulele kahu ʻole ʻia e ke kanaka, mai kahi o lākou e hoʻokumu ʻia ana ma ko lākou kūlana ma Wheeler Army Airfield, a e hoʻokōaku ai hoʻi i nā hana hoʻomaʻamaʻa ʻana a pau me ka hahai ʻole aku hoʻi i nā koina FAA ʻē aʻe he nui loa.”
ʻO ko Ჹɲʻ wahi e waiho nei ma ka Pākīpika, he wahi e akamai loa ai ke kaʻa kaua, pēlā hoʻi i lilo ai ia ʻo ka piko o ko ʻAmelika lawelawe ʻana i nā hana pale a ka pūʻali koa, ʻo ia ko ka Pentagon wahi e manaʻo ai ʻo kona wahi koʻikoʻi loa. ʻO ka hopena hoʻi o ia, he ʻeleu maoli ka pūʻali koa i ka hoʻolōʻihi hou aku i nā palapala hoʻolimalima no nā hana hoʻomaʻamaʻa a lawelawe.
Hoʻokolokolo ʻo Allen Hoe i kona moʻokūʻauhau a hiki i nā koaᲹɲʻ kahiko, a he pilina hoʻi kona i ka Pūʻali Koa o ʻAmelika Huipūʻia. Ua komo akula nōia i ke kaua ma Vietnam ma hope o kona kāhea ʻia ʻana e komo i ka ʻoihana kaua, ma hope mai, lilo akula i lima kōkua kīwila no ke Kākauʻōlelo o ka Pūʻali Koa ma Oʻahu nei. He ʻelua hoʻi o kāna mau keiki kāne, ua komo aku nō lāua i ka Pūʻali Koa, ʻo kekahi hoʻi o lāua, ua hoʻomake ʻia ma Iraq.
ʻŌlelo mai ʻo Hoe, manaʻo nō ia ua noho hewa ʻia maila ʻo Ჹɲʻ e ʻAmelika Huipūʻia ma hope o ke kahuli ʻia ʻana o ko Ჹɲʻ Aupuni i ka makahiki 1893, kākoʻo naʻe ʻo ia i ke kaʻa hou ʻana o ia ʻāina ma lalo o ʻAmelika no nāhana hoʻomaʻamaʻa pūʻali koa.
“ʻO ko Ჹɲʻ kuleana i loko o ka ʻoihana koa, mai loko mai ia o kahi pohihihi loa,” wahi a Hoe i pane ai. “He wahi makeʻe hoʻohuā mau ʻia ʻo Ჹɲʻ e nā mana nui.”
Ke hanahana hou aʻe nei ka hukihuki ma ka Pākīpika nei, ʻoiai ʻo Kina e ʻimi mai ana i wahi e hōʻike mai ai i kona kūlana mana nui lima ikaika.
“Ke ʻaʻa nei au i ka mea nāna e ʻōlelo mai nei, ʻo ka noho ʻana mai o ka ʻoihana koa o ʻAmelika Huipūʻia – me kona ʻano maoli e waiho nei hoʻi – ʻaʻole ia he mea e pono ai,” i pane ai ʻo Hoe. “He mea nō hoʻi e pono ai.”
Eia naʻe, ʻōlelo pū mai nei ʻo ia ua ʻaelike ʻole kona manaʻo i kekahi manawa me ka poʻe luna e pili ana i nā ʻāina a lākou e manaʻo ai he “koʻikoʻi.”
Wahi āna, “he wahi ʻo Mākua i akāka ʻole kona ʻoihana,” no ka mea, ʻaʻole ʻo ia e manaʻo nei e hoʻomau ʻia aku ka hoʻomaʻamaʻa hoʻopohā lako kaua, manaʻo nō naʻe ʻo ia he mea koʻikoʻi mau nō ka waiho ʻia ʻana o ka poʻe koa ma ka ʻāina hoʻolua no ka hoʻomaʻamaʻa ʻia ʻana o lākou. “He ʻaiʻē ko mākou e loaʻa ka hoʻomaʻamaʻa ʻoi loa o ka maikaʻi iālākou,” iʻōlelo ai ʻo ia.
He Mōʻaukala Pohihihi
He mau miliona nā kālā i hoʻolilo ʻia e ka Pūʻali Koa no ka hoʻohemo ʻana i nā mea pahū ma ia wahi, ma ka hoʻokoe ʻana i ka hoʻoilina moʻomeheu hoʻi, keu hoʻi i kēia wāma hope o nā ahi i hōʻā ʻia aʻela e nā hana hoʻomaʻamaʻa hoʻopahū i nāmakahiki 1990 i waiho ahuwale ʻia ai kekahi mau wahi paha koʻikoʻi a i hoʻopilikia ʻia hoʻi i nāmea pahū a pōkā.
“I kēlā manawa kēia manawa e hele ai ke koa i Mākua e hoʻomaʻamaʻa ʻia ai, he pono ke hele pū ia me ko mākou poʻe limahana aʻo moʻomeheu a kumuwaiwai kūlohelohe, i mea e maopopo ai iā ia he 121 mau wahi paha, a he pono ke mālama ʻo ia i ia,” wahi a Killian.
I ka makahiki 2014, ua hoʻokapu ʻia e ka Pūʻali Koa ka hele ʻana i ia mau wahi pana ma muli o ke ʻano make palekana ʻole. Ua hoʻopiʻi ʻo Earthjustice i ka Pūʻali Koa ma ka ʻaoʻao o Mālama Mākua, a ua hoʻonāʻia ihola ia hihia i ka makahiki 2018 me ka hoʻonoa hou ʻia aʻe o ia mau wahi pana, he hiki nō ke hele ʻia.
I kēia lā, he kūlanalana hoʻi ka ʻaelike hoʻopau hukihuki ma waena o Mālama Mākua me ka Pūʻali Koa. Ua ʻōlelo mai ʻo Rodrigues, hoʻāʻo nui ihola ʻo ia e ʻoluʻolu ma nā lā o ka hele ʻana i nā wahi paha, a i kekahi mau manawa hoʻi, ua hiki akula ʻo ia i kahi e ʻaelike ai ʻo ia me kekahi o nā luna a limahana hoʻi o ka ʻoihana koa.
Ua hoʻohemo aʻela ʻo Donaldson i nā mea pahū he nui lehulehu mai nā wahi aku, a he haʻaheo maoli ʻo ia i ia ʻano hana, ua ʻike nō hoʻi ʻo ia i ka holomua ʻana. “He mea ʻoliʻoli no kuʻu naʻau ka hiki ke alu like mai nā kānaka i ke kaʻana like ʻana i ka ʻike me ko ka Pūʻali Koa, a he makemake ko lākou e kaʻana like aku mākou i ia.”
Akā naʻe, a kaʻa aku kekahi mau makahiki, pau ka ʻoihana nā mākaʻi ma Schofield, a he pani hakahaka ʻia mai nō lākou e nā mākaʻi hou e mālama a mālama ʻole ana paha i ia mau ʻōlelo ʻaelike. Ke koe nei nō hoʻi nā manaʻo pāoni.
Ke manaʻo pāoni ʻia nei hoʻi ke ʻano e hoʻomalu a mālama ʻia ai nā wahi pana ma ke ʻano maluhia loa. Na ka poʻe hulikoehana o ka Pūʻali Koa e hoʻoponopono a kālailai ia mau wahi, pani ʻia naʻe e lākou i ka paehumu. He makemake ko ka hapa nui o ka poʻe lawelawe moʻomeheu e ʻike i ka hoʻōla a kūkulu hou ʻia o ia mau wahi pana.
“Aia nō he manaʻo i loko o ka noʻonoʻo o ka pūʻali koa, ʻo Mākua, me he lā he hale hōʻikeʻike mea kahiko nō ia, he mea e waiho ai i loko o ka pōpō pale mū me ka hoʻokoe ʻana iā ia, ʻaʻole ia he wahi e ola makalapua nei,” wahi a Justin Hill, he lālā no Mālama Mākua. “ʻAʻole i kala loa ko mākou haʻi ʻia ʻana mai, aia nō ka pūʻali koa ke hoʻomalu akula iā Mākua me ona mau wahi paha, ʻaʻole mākou e hoʻopā –– ʻaʻole nō e pilikia ma muli o mākou.”
“[Ma ka] hoʻokoe mōʻaukala ʻana, inā he māhele maʻamau ia no ke ʻano e hele ai a popopo – a e make ai paha – e waiho ʻia aku, ʻaʻole e hoʻopā. Lilo ia he ʻaʻe kānāwai pekelala ka hoʻoponopono ʻana,” wahi a Rodrigues. “A no laila mākou e hoʻohuhū ʻia ai, no laila hoʻi ko mākou noi ʻana i ke alu like ana me lākou.”
He koa i pau ʻo Nathan Routt i lilo aʻela i lālā no ka papa alakaʻi o Mālama Mākua, ua ʻōlelo mai nei ʻo ia ʻo kona makemake hope loa ka ʻike ʻana i ka hoʻihoʻi ʻia ʻana o Mākua i ka poʻe Ჹɲʻ no ka ʻoihana mahi ʻai. Ua hoʻokaʻawale aʻela ka mokuʻāina he mau ʻāina i ʻāina hoʻopulapula Ჹɲʻ, ʻo ka hapa nui naʻe, he hiki ʻole ke mahi ʻia, a ua pilikia i ka nele i ke hoʻolaka kālā ʻole a me ka hoʻoponopono hemaheme ʻia ʻana.
I ka hāʻule loa ʻana o ka ʻoihana hoʻokipa malihini ma muli o ka hōlapu ʻana o ke COVID-19, ke nānā akula nā luna mokuʻāina i ka hoʻolilo kālā ʻana a ka pūʻali koa me kā lākou mau palapala ʻaelike i mea e pakele ai ka ʻoihana hoʻokele waiwai o Ჹɲʻ e kupaka nei.
“ʻO ka mākia o ka pūʻali koa ma Ჹɲʻ nei, he mea koʻikoʻi e pono ai ko kākou nohona i kēia manawa, a me ke kūlana paʻa hoʻi o ka nohona o kēia manawa,” wahi a Hoe. “Noʻu iho, ke manaʻo nei au, e aho ia ma mua o ka ʻoihana hoʻokipa malihini.”
Ua ʻōlelo mai nei he ʻuʻuku loa kona hilinaʻi ʻana i ka pūʻali koa ma hope o nā kāuna makahiki lōʻihi loa o nā hoʻohiki i ʻaʻe ʻia, a ke manaʻo nei hoʻi ʻo ia ʻo kā lākou mau hana kūkulu pilina me ke kaiāulu, he hana hoʻopilimeaʻai hoʻokahakaha wale nō. Ua ʻākoakoa nā lālā o Mālama Mākua no ke kūʻē ʻana ma waho o ka ʻīpuka o ke kahua hoʻomaʻamaʻa i ka Poʻakolu nei ma hope o kā ka Pūʻali Koa kāpae ʻana i nā hālāwai kaiāulu he alo ā he alo me ka hoʻolilo ʻana i mau hālāwai pūnaewele ma muli o nā palena hou e kau ʻia nei e ka mokuʻāina no ka pale ʻana iāCOVID-19.
“Eia nō mākou ke noho nei ma ke pākaukau. Ua mākaukau ka papa ʻaina, mākaukau hoʻi nā mea a pau,” i pane ai ʻo Routt. “ʻAʻole naʻe o lākou makemake e maliu mai i kā mākou e puana aʻe ana.”
