Nā Hihia E Pohihihi Ai Ka Haʻaheo O Ke Kanaka Maoli Nāna E Komo I Ka Pūʻali Koa
Mai ke Kaua o ka makahiki 1812 a hiki i ke Kaua o Iraq a me Afghanistan, e komo ana nō nā kānaka maoli i nā kaʻa kaua ma ka ʻaoʻao o ʻAmelika.
Kā ka luna hoʻoponopono nota: Unuhi ʻia na N. Haʻalilio Solomon.here to read this article in English.
ʻAʻohe i kānalua iki ʻo Shad Kāne i kāna mea e hana ana ma hope o kona hemo kula kiʻekiʻe ʻana. Ua hahai akula ʻo ia i kona kaikuaʻana, ʻo kona hakakā ʻana ma nā kahawai a naele hoʻi o Vietnam.
“Ua mahuʻi ʻia nō, ʻo mākou pākahi, ka poʻe i hele i nā Kula o Kamehameha, e komo ana nō i loko o ka pūʻali koa,” wahi a ke koa kahiko i ʻōlelo aʻe nei ma ka nīnauele kelepona.
ʻAʻole ʻo ia i nānā maoli i kona hoʻoilina Ჹɲʻ a hiki i ka wā i kipa ai ʻo ia me kāna wahine i kekahi ʻāina hoʻokaʻawale ʻIlikini ma ʻAmelika, he mau makahiki ma hope mai o kona haʻalele loa ʻana i ka pūʻali koa me kona lilo ʻana i mākaʻi.
I ka nīnau ʻana o kekahi kupuna e pili ana i ka lāhui nona hoʻi ʻo ia, ʻo ka pane akula ia o Kāne, he Ჹɲʻ nō. “He mau kaukani nā manawa aʻu i pane ai pēlā i ia lā, ʻo ka maka mua loa naʻe ia aʻu i lohe ai iaʻu iho i ka ʻōlelo ʻana i ia mea,” wahi a Kāne.
Ma ke kulāiwi nei, ua ulu ka hoihoi i loko ona i ka mālama ʻana i nā wahi pana i hoʻohiolo ʻia, pēlā pū me nā wahi pana i huʻe ʻia a e waiho nei ma luna o nā kahua ʻoihana moku i pau. Ua kōkua nō ʻo ia, lākou pū me kekahi mau koa kahiko ʻē aʻe, i ka hoʻokumu ʻana i ka Pāka Hoʻoilina o Kalaeloa, i kapa ʻia ma mua aʻe nei ʻo Naval Air Station Barber’s Point, i Kapolei.
He lōʻihi nā makahiki o ko nā kānaka maoli komo ʻana i ka pūʻali koa o ʻAmelika, a he mea hihia nō hoʻi kekahi; no kekahi mau ʻohana hoʻokahi, he mau hanauna nō kai komo aku a lilo i pūʻali.
ʻO ka pūʻali koa kekahi mea e hoʻolimalima nui aku i ka poʻe i mau limahana, a nui kona mau kahua e waiho nei a puni kēia pae mokupuni, me ka hoʻolako pū mai nō ona i ka hale e noho ai a me kekahi mau pōmaikaʻi no ke ola kino, a he ala hoʻi e mākaʻikaʻi ai i nā ʻāina o ka honua, a ke ʻole hoʻi ia, ʻaʻole paha pēlā ka hana a nā Ჹɲʻ he nui.
Akā, no kekahi hapa nui paha o nā koa kahiko a me ko lākou ʻohana, he pono ke ana kaulike ʻia ka haʻaheo a me ka ʻaoʻao kaumaha o ka pūʻali koa e like me kona lawelawe ʻia ʻana ma Ჹɲʻ nei, pēlā pū me nā ʻano hopena e hua mai nei ma muli ona i kēia mau lā.
Ua komo aku nō kekahi poʻe kānaka maoli i loko o ka pūʻali koa o ʻAmelika mai ka wā o ko Ჹɲʻ aupuni kūʻokoʻa. ʻO ka pūʻali koa mua no Ჹɲʻ i ʻike ʻia, ʻo ia ʻo George Humehume, he keiki aliʻi no ܲʻ i komo i ke kaua o ka makahiki 1812. He mau kaʻau nā Ჹɲʻ i komo i ke kaua sivila o ʻAmelika.
He wahi nō hoʻi ko ka ʻoihana moku e pili ai lākou i ka hoʻokahuli aupuni i ka makahiki 1893. Ua kaʻa aku nei nā mokupuni ma lalo o ke kānāwai koa, a kaʻa pū hoʻi ko Ჹɲʻ mau kamaʻāina ma lalo o ka poloʻai komo pūʻali ma hope o ke kīmopō ma Puʻuloa, ʻo ia hoʻi ka mea i kiola ʻia ai ʻo ʻAmelika i loko o ke kaua puni honua ʻelua, he mau makahiki nō ia ma mua aku o ka lilo ʻana o Ჹɲʻ ʻo ia ke kanalima o ka mokuʻāina.
ʻO nā kānaka maoli kūpaʻa ma hope o ka ʻāina, hukihuki nō lākou me ka pūʻali koa ma nā pono komo ʻāina, ka mālama ʻana i nā pana, a me nā hopena o ka hoʻohana ʻia ʻana o ka ʻāina e ka pūʻali koa. ʻO nā kulekele pūʻali koa hoʻi, ua hoʻāhewa mai kekahi ʻo lākou ka mea e piʻi ai nā kumu kūʻai hoʻolimalima ma Oʻahu.
“Nui nā hihia e pili ana i ka moʻomeheu Ჹɲʻ a me nā pono komo ʻāina, a he pono ke hoʻoponopono i ka hoʻokaʻaʻike a me ke alu like ʻana me ko Ჹɲʻ poʻe ʻōiwi,” wahi a Lunamakaʻāinana no ʻAmelika ʻo Kai Kahele i ʻōlelo ai, he lālā no ko Ჹɲʻ Koa Kiaʻi Lāhui o ka Lewa, ka mea hoʻi i hoʻouna ʻia akula no Iraq a me Afghanistan i mau manawa.
He Welo Na Ka ʻOhana
I ka makahiki 1968 i hānau ʻia ai ʻo Haunani Hess, he mea haku pāheona no Oʻahu, ma Tripler Army Medical Center, pēlā pū me kona makuakāne i lilo akula i pūʻali koa kaʻi wāwae ma ke ʻano he Lanakia no ka Pūʻali Koa a he Green Beret hoʻi, me kona male ʻana i kekahi wahine Ჹɲʻ.
ʻO kona makuakāne, he keiki kāne ia na kekahi koa kahiko no ke Kaua o Korea i male i kekahi wahine Pākē no Ჹɲʻ ʻoiai ʻo ia he pūʻali ma ʻaneʻi. ʻO nā kāne ʻelua, ua komo i ke kaua o Vietnam, me ka hoʻi mai o lāua ʻelua i Ჹɲʻ i ka wā i hoʻomaha loa ai i ia ʻoihana.
I kona wā liʻiliʻi, ua hele ʻo Hess i ʻō i ʻaneʻi ma ka ʻili honua me kona ʻohana e hoʻonohonoho ʻia ana ma nā pāpū like ʻole; a kauwela, hoʻi mai i Ჹɲʻ. Ua komo pū kona mau ʻanakala a hoahānau Ჹɲʻ hoʻi i loko o ka pūʻali koa.
“He mea nui ia ma koʻu ʻohana,” wahi āna i ʻōlelo ai. “Me he mea lā pēlā pū ma nā ʻohana Ჹɲʻ he nui.”
I kona wā e ulu ana a nui, ʻaʻole i pili loa ʻo Hess i kona lāhui Ჹɲʻ. “Aia wale nō a hoʻi hou mai au i Ჹɲʻ i koʻu wā oʻo, ua maopopo aʻela ka mea i nele ai au i ka wā ma mua aku,” wahi hou āna. “ʻAʻole au minamina iki, he hauʻoli au, ua ulu au a nui ma nā wahi like ʻole o ka honua.”
I nā lā o ke Kaua o Vietnam e mani iho ana, kauoha ʻo Pelekikena Richard Nixon e hoʻopau loa ʻia ka poloʻai komo pūʻali me ka hoʻokumu pū aku he pūʻali koa komo manawaleʻa ʻia e nā lālā a pau. I kēia mau lā, ma lalo o ka 1% ka nui o nā ʻAmelika e lawelawe nei i ia ʻoihana he pūʻali koa, a ke piʻi nei ka hapa nui o lākou, he poʻe nō hoʻi no ka ʻohana he welo nona ke komo ʻana.
“Ua mahuʻi ʻia nō, ʻo mākou pākahi, ka poʻe i hele i nā Kula o Kamehameha, e komo ana nō i loko o ka pūʻali koa,” — Shad Kane, he koa kahiko ma ke Kaua o Vietnam
Ma waena o nā lāhui no nā paemoku Pākīpika hoʻi, he welo ʻohana mau nō ke komo ʻana i ka pūʻali koa. Ma kekahi papahana ʻimi ʻike o ka 2003 pili i ka paipai komo pūʻali, ua hōʻike ʻia aʻe ʻo nā Lāhui Pākīpika, pēlā pū me nā kānaka maoli, ua komo aku nō ma ka nui he 249% ma luna o ke komo ʻana o nā mea o nā lāhui ʻē aʻe.
“ʻO koʻu mau ʻanakala a pau, hemo kula kiʻekiʻe ma Ჹɲʻ nei, ʻo ke komo like akula nō ia i ka pūʻali koa, lākou pākahi a pau,” wahi a Kahele, nona ka makua kāne he koa malina. “ʻO ke komo pūʻali koa, he hana kuluma ma ko mākou nohona.”
ʻAʻole ʻo ka welo ʻohana ke kumu hoʻokahi e komo ai ke kanaka maoli. Aia hoʻi ma nā kumu kūʻai pipiʻi o ka noho ʻana a me nā hihia hoʻokele waiwai, he mau mea hoʻi e pilikia ai nā lāhui ʻōiwi e hoʻomanawanui nei i ka nele i ka hana ʻole me ka hale ʻole.
“He mea pinepine, ʻo ka pūʻali koa ke alahele hoʻokahi e pakele ai kamaliʻi Ჹɲʻ,” wahi a Kahele.
Na ka Pūʻali Koa e hoʻokaʻa i ka uku o ka ʻimi naʻauao o nā koa kahiko, a ʻo ke kālā hōʻaiʻē pānaʻi ʻole e kūʻai hale ai kekahi ala e hoʻi ai kekahi mau kānaka maoli Ჹɲʻ me ke kūʻai ʻāpuʻepuʻe ʻana i hale ma Ჹɲʻ. He kumu lilo naʻe ko ua mau pōmaikaʻi nei –– he nui kohu ʻole nā kānaka o nā Lāhui Pākīpika i make i ke kaua o Iraq.
He mea pinepine mau ka hoʻouna ʻia ʻana o nā ʻāuna pūʻali kaua o ʻAmelika ma nā anahulu makahiki ʻelua i kaʻahope ihola. I ka makahiki nei, ua hoʻi mai ko ke Koa Kiaʻi Lāhui Ჹɲʻ mai ko lākou hoʻouna ʻia ʻana no Afghanistan. ʻO kekahi mau koa o ia mau ʻāuna hoʻokahi kai hoʻouna ʻia aʻela no D.C. i ka mahina aku nei e hoʻomalu ai i ka ʻaha poni no Pelekikena Joe Biden.
Ma Kaleponi i ulu ai a nui ʻo Shane Kelly, he ʻohana nō kona ma Ჹɲʻ nei ma ka ʻaoʻao o kona makuahine, aia aku aia mai, ua kipa mai i kona ʻohana ma kēia paeʻāina.
“Inā makemake ʻoe e pakele mai loko aʻe o ka nohona “hood”, e hoʻokāʻoi paha ʻoe i ka haʻuki, pili mai auaneʻi paha ka pōmaikaʻi iā ʻoe a lilo i mea hoʻolauleʻa kanaka, a i ʻole, e komo hoʻi i ka pūʻali koa. Pēlā auaneʻi kaʻu mea i hana ai,” i ʻōlelo ai ʻo ia.
Ua kau inoa ʻo Kelly i ka Mahele Kaua Lewa, ʻo kona hoʻonoho ʻia maila ia i Ჹɲʻ a liʻuliʻu aku. Ua ʻōlelo ʻo ia he mea i hiki ai i kāna mau keiki ke aʻo ʻia i ko lākou hoʻoilina. “He maikaʻi nō ka launa ʻana me kēlā māhele o ka ʻohana,” i pane ai ʻo ia.
I kona wā i hoʻonohonoho ʻia ai ma Ჹɲʻ, hoʻouna ʻia aku hoʻi ʻo Kelly no Iraq i ka wā i hoʻounauna nui ʻia ai ka ʻāuna koa i ka 2007, he māhele o ke kaua i ʻoi loa o ka hanahana weliweli, ua kālele nui mai ia ʻaʻole hoʻi lākou ma kahi ʻinoʻino loa o ka uluulu ma ia ʻāina. “Ua hao ʻia maila mākou i ke kao lele he mau manawa ʻoiai mākou i laila, kīpū ʻia maila i ka pōkā he mau manawa,” i pane ai ʻo Kelly. “ʻAʻole naʻe mea e pupule maoli ai.”
Aia ʻo Kelly ma Texas i kēia manawa, ke lawelawe lā i ka ʻoihana he pūʻali kaua hoʻokoe, ʻekolu hoʻi manawa o ko Kelly hoʻounauna ʻia ʻana ma ʻō loa aku o ka moana.
“Ma nā wahi a pau oʻu i hele ai, ʻo ka ʻākoakoa aʻela nō ia o nā lāhui mokupuni,” wahi āna i ʻōlelo ai. “Mai ka maka mua i komo ai au i ka pūʻali koa, ma Ჹɲʻ a me koʻu hoʻonohonoho ʻia ʻana i Kaleponi, loaʻa kamaliʻi o ka mokupuni kekahi i kekahi.”
Ma Ჹɲʻ, ʻo nā mea kau inoa ʻole i ka pūʻali koa a lilo ʻole hoʻi i mākaʻi no ka pūʻali, lawelawe auaneʻi kekahi o lākou i kekahi ʻoihana i pili i ka pūʻali koa. ʻO ka Pearl Harbor Naval Ship Yard kekahi ʻahahui kiwikā nui loa o ka hoʻolimalima ʻana i nā mea he ʻoi aku ma luna o 6,000 limahana. I ka 2018, he 7.7% ka nui o ko Ჹɲʻ GDP i hoʻokaʻa ʻia no ko ka pūʻali koa.
Ke hanahana aʻela naʻe paha ka hukihuki ma waena o ko ka pūʻali koa me nā kaiāulu kīwila.
Ua hoʻolālā ʻia iho nei ka hoʻoneʻe ʻia ʻana o nā lako kaua mai nā kapa kahakai kona a waiho ʻia ma ko ka ʻoihana moku West Loch Annex, he mea ia i ulukū ai ka poʻe kamaʻāina i manaʻo ihola, he hana ia e pili kokoke ai ia ʻano lako kaua pahūpahū ʻino loa ma kahi e waiho ala kauhale.
Ua hāpai ʻia e ka poʻe kūʻēʻē ka hoʻomanaʻo ʻana i ka wā i pahūpahū ai ka lako kaua o ka pūʻali koa ma ia wahi hoʻokahi nō, he mea i make loa ai nā pūʻali koa he nui a i piha ai hoʻi ʻo West Loch i ka wāwahie e ʻaʻā aʻe ana i ka wā o ke Kaua Puni Honua II. Ua uhi malū ʻia ia moʻolelo e ka ʻOihana Moku a hiki aku i nā makahiki 1960.
ʻO Hess kekahi o nā mea e hopohopo ana, ua hiki nō hoʻi iā ia ke ʻike maka iā West Loch Annex mai kona hale aku. ʻŌlelo ʻo ia, ʻo ka walaʻau pū auaneʻi ʻana me nā mākaʻi pūʻali koa, he mea ia i nā ai kona mau manaʻo hopohopo e pili ana i ka manaʻoʻiʻo me ka ʻole paha o ka pūʻali koa i ka maluhia o ke kaiāulu –– ʻaʻole naʻe pēlā kona manaʻo piha.
“ʻAʻole au e manaʻo nei e hoʻopau loa ʻia ka pūʻali koa, ʻaʻole naʻe au e ʻae aku i ko lākou lawelawe ʻana i kā lākou hana ma ʻaneʻi,” wahi a Hess. “ʻAʻole loa ia he hana kū i ka mauō.”
ʻO kona hoʻohoka ʻia e ka pūʻali koa, ʻaʻole ia he mea e emi ai kona haʻaheo i kona mau pilikana koa kahiko ma kona ʻohana, ʻo ka hapa nui o lākou, ua kanu ʻia nō ma nā pā ilina koa kahiko o Ჹɲʻ.
“ʻO koʻu pilina pilikino ponoʻī i koʻu mau pilikana i komo i ka pūʻali koa, ʻaʻohe mea iki kū i ka ʻaoʻao hewa,” i pane ai ʻo Hess. “ʻʻAʻole ia he ao panopano e hoʻopuni ana i ia ʻano. He mea kū mau i ka hanohano. He mea hanohano e lawelawe ai.”
